ગુજરાતી ભાષાની સમૃદ્ધિ અને સુંદરતામાં કહેવતોનું સ્થાન અનેરું છે. કહેવતો એ માત્ર શબ્દોનો સમૂહ નથી, પરંતુ તે પેઢી દર પેઢી ચાલી આવતો અનુભવ, જ્ઞાન અને શાણપણનો અર્ક છે. તે ભાષાને જીવંતતા બક્ષે છે અને વાતચીતમાં એક આગવી ઊંડાઈ ઉમેરે છે. ગુજરાતી કહેવતો સમાજના રીતરિવાજો, માન્યતાઓ, નીતિમત્તા અને વ્યવહારિકતાનું પ્રતિબિંબ પાડે છે.
કહેવતોનું મહત્વ
કહેવતો ટૂંકા અને સરળ વાક્યોમાં ગૂઢ અર્થ સમાવે છે. તે કોઈ પરિસ્થિતિ, વ્યક્તિના સ્વભાવ કે જીવનના સિદ્ધાંતને સચોટ રીતે વ્યક્ત કરે છે. જ્યારે કોઈ લાંબી સમજૂતી આપવાને બદલે એક કહેવતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, ત્યારે તે વાતને વધુ અસરકારક બનાવે છે અને શ્રોતાના મનમાં ઊંડી છાપ છોડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, કોઈ વ્યક્તિની મહેનત અને તેના ફળની વાત કરવી હોય તો, “જેવી દ્રષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ” કે “જેવું વાવો તેવું લણો” જેવી કહેવતો તરત જ તેનો ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરી દે છે.
ગુજરાતી કહેવતોના પ્રકાર
ગુજરાતી કહેવતો વિષયવસ્તુની દ્રષ્ટિએ ઘણી વૈવિધ્યસભર છે. કેટલીક કહેવતો માનવ સ્વભાવ પર આધારિત હોય છે, જેમ કે “ખાડો ખોદે તે પડે.” આ કહેવત દર્શાવે છે કે બીજાનું ખરાબ કરનારને અંતે તેનું ફળ ભોગવવું પડે છે.
કેટલીક કહેવતો સામાજિક વ્યવહાર અને નીતિમત્તાનું દર્શન કરાવે છે, જેમ કે “સંપ ત્યાં સંપત્તિ.” આ કહેવત એકતા અને સંગઠનના મહત્વ પર ભાર મૂકે છે.
વ્યવહારિક જ્ઞાન આપતી કહેવતો પણ પુષ્કળ જોવા મળે છે, જેમ કે “દાણા પાણી ખૂટવા.” આ કહેવત જીવનના અંતિમ સમયની કે મુશ્કેલ પરિસ્થિતિની વાત કરે છે.
સમયનું મહત્વ સમજાવતી કહેવતો પણ પ્રચલિત છે, જેમ કે “કાળ કોઈની રાહ જોતો નથી” કે “સમય ચક્ર.”
લોકપ્રિય ગુજરાતી કહેવતો અને તેના અર્થ
ચાલો કેટલીક લોકપ્રિય ગુજરાતી કહેવતો અને તેના અર્થો પર એક નજર કરીએ:
- દૂરથી ડુંગર રળિયામણા: કોઈ વસ્તુ કે વ્યક્તિ દૂરથી સારી અને આકર્ષક લાગે, પણ નજીકથી તેની ખામીઓ કે મુશ્કેલીઓ દેખાય.
- નાચવું નહીં અને આંગણું વાંકું: પોતાની ખામીઓ કે અક્ષમતા છુપાવવા માટે બીજા પર દોષારોપણ કરવું.
- દીવા તળે અંધારું: જે વસ્તુ કે વ્યક્તિ પ્રકાશ ફેલાવે છે, તેની આસપાસ જ અંધારું હોય અથવા જે બીજાને જ્ઞાન આપે છે તે પોતાની બાબતમાં જ અજાણ હોય.
- પાણી પહેલા પાળ બાંધવી: કોઈ મુશ્કેલી આવે તે પહેલાં જ તેની નિવારણ માટેની વ્યવસ્થા કરવી.
- કાગડા બધે કાળા: દુનિયામાં ખરાબ લોકો કે ખરાબ પરિસ્થિતિઓ સર્વત્ર જોવા મળે છે.
- લોભિયા હોય ત્યાં ધૂતારા ભૂખે ન મરે: જ્યાં લોભી લોકો હોય ત્યાં તેમને છેતરનારા પણ મળી જ રહે છે.
કહેવતો અને આધુનિક યુગ
આજના આધુનિક યુગમાં પણ ગુજરાતી કહેવતોની પ્રાસંગિકતા અકબંધ છે. ભલે જીવનશૈલી બદલાઈ હોય, પરંતુ માનવ સ્વભાવ, સામાજિક ગતિશીલતા અને જીવનના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો હજી પણ એ જ રહ્યા છે. કહેવતો આપણને આપણા મૂળિયા સાથે જોડી રાખે છે અને ભૂતકાળના ડહાપણમાંથી શીખવાની પ્રેરણા આપે છે.
ગુજરાતી કહેવતો એ માત્ર શબ્દો નથી, તે ગુજરાતી સંસ્કૃતિનો અભિન્ન અંગ છે. તે આપણી ભાષાને જીવંત રાખે છે અને આવનારી પેઢીઓને આપણા પૂર્વજોના અનુભવોનો લાભ આપે છે. આશા છે કે આ કહેવતોનો વારસો સચવાઈ રહેશે અને ગુજરાતી ભાષાને ભવિષ્યમાં પણ ગૌરવ અપાવતો રહેશે.
101 ગુજરાતી કહેવતો અને તેના અર્થ Pdf
ગુજરાતી કહેવતો અને તેના અર્થ નીચે મુજબ છે:
- નહિ ઘરના કે નહીં ઘાટના – બન્ને માંથી એકેય તરફ ના રહેવું.
- મોરનાં ઈંડા ચીતરવાં ન પડે – માતા પિતાના સંસ્કાર સંતાનોમાં આપોઆપ ઉતરે, જે કેળવવા ના પડે.
- બોલે તેના બોર વેચાય – જે વ્યક્તિ બોલે તે કંઈક કરી શકે.
- ભસતો કૂતરો કરડે નહિ – બોલનાર માણસ કામ કરવામાં કાચો હોય છે.
- ગામમાં ઘર નહિ અને સીમમાં ખેતર નહિ – સાવ ગરીબ હોવું.
- કાગડાનું બેસવું ને ડાળનું ભાંગવું – અકસ્માતે ઘટના બનવી.
- સત્તા આગળ શાણપણ નકામું – અધિકારીને સલાહ ન અપાય.
- રજનું ગજ કરવું – નાની વાતને ખુબ મોટું સ્વરૂપ આપવું.
- કૂતરાનો સંઘ કાશીએ ન પહોંચે – અંદર અંદર લડાઈ કરનારા કશી સફળતા મેળવી શકતા નથી.
- ન બોલવામાં નવ ગુણ – જરૂર ના હોય ત્યાં ના બોલવું.
- ઉજ્જડ ગામમાં એરંડો પ્રધાન – બધા મૂર્ખ વચ્ચે, થોડો હોશિયાર માણસ પણ શાણો.
- સંપ ત્યાં જંપ – બધા વ્યક્તિઓમાં સંપ હોય તો શાંતિ હોય.
- લંગડી વાસીદુ વાળે અને સાત જણને કામે લગાડે – એક વ્યક્તિ કામ કરે અને બીજા ઘણા વ્યક્તિને તે જ કામમાં રોકી રાખે.
- વાવો તેવું લણો – કામ કરો તેવું ભોગવવું પડે.
- ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય – થોડી થોડું ભેગું કરતા વધુ માત્રામાં એકઠું થાય.
- દૂર થી ડુંગર રળિયામણાં – દૂર થી બધું સારું લાગે.
- શેરને માથે સવાશેર – તાકાતવર ને તેનાથી વધુ તાકાતવર મળે જ.
- વધુ હાથ રળિયામણા – એક કરતા વધુ વ્યક્તિ કામ કરતા ઝડપી થાય.
- કૂતરાની પૂંછડી જમીનમાં દાટો તો પણ વાંકી ને વાંકી જ રહે – માણસ પોતાની પ્રકૃતિ કોઈ દિવસ ના ભૂલે.
- હસે તેનું ઘર વસે – હસતો વ્યક્તિ બધાને સારો લાગે.
- પારકી આશા સદા નિરાશા – બીજા ઉપર આધાર રાખી ક્યારેય ના જીવાય.
- દશેરાના દિવસે ઘોડા ન દોડે – જરૂર હોય ત્યારે જ વસ્તુ કે વ્યક્તિ કામ ના કરે.
- એક સાંધતા તેર તૂટે – એક વસ્તુ સરખી કરતા બીજી બગડે.
- કૂવામાં હોય તો અવાડામાં આવે – બાપ પાસે હોય તો દીકરાને મળે.
- ગાંડાના ગામ ન હોય – મૂર્ખ માણસ તો ગમે ત્યાં મળી જાય.
- સુકા સાથે લીલું પણ બળે – દોષી સાથે નિર્દોષ પણ મુશ્કેલીમાં મુકાય.
- લક્ષ્મી ચાંદલો કરવા આવે ત્યારે કપાળ ધોવા ન જવાય – તક મળતા તરત ઝડપી લેવાય.
- પગ જોઈને પથારી તાણો – પોતાની શક્તિ જોઈને કામ કરવું.
- વીતી હોય તે જાણે – દુઃખનો અનુભવ તો દુઃખી જ જાણતો હોય.
- વઢકણી વહુએ દીકરો જણ્યો – પોતાનો ઉગ્ર સ્વભાવ હતો અને વધુમાં મિથ્યાભિમાન ભળ્યું.
- મેરી બિલ્લી મુજકો મ્યાઉં? – જેને આશરો આપ્યો તે જ બેવફાઈ કરે.
- જુવાનીનું રળ્યું ને પરોઢિયાનું દળ્યું – સમયસર કામ કરેલું જ ઉપયોગી બને.
- ચોરનો ભાઈ ઘંટી ચોર – બંને પક્ષ સરખા.
- ખાખરાની ખિસકોલી સાકરનો સ્વાદ શું જાણે? – અનુભવ ના હોય તેને આનંદની ખબર ક્યાંથી?
- પાડાના વાંકે પખાલીને ડામ – ગુનો બીજો કરેને સજા બીજાને મળે.
- નવી ગિલ્લીને નવો દાવ અથવા નવા નાકે દિવાળી – નવેસરથી પ્રારંભ કરવો.
- રાંડ્યા પછી ડહાપણનું શું કામ – નુકસાન થયા પછી પસ્તાવો કરી શું ફાયદો.
- સોનાની થાળીમાં લોઢાનો મેખ – સારી વસ્તુ કલંકિત કરવી.
- મોઢે રામને બગલમાં છરી – બહારથી સજ્જન પણ મનમાં કપટ.
- બેની લડાઈમાં તીજો ફાવે – કુસંપ હોય ત્યાં ત્રીજો વ્યક્તિ લાભ લઈ જાય.
- છાણના દેવને કપાસિયાનો આંકો – લાયકાત મુજબનું માન.
- વખાણી ખીચડી દાંતે વળગી – વખાણેલી વસ્તુ ખરાબ નીકળવી.
- દુઃખનું ઓસડ દહાડા – સમય જ માણસનું દુઃખ ઓછું કરે છે.
- પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાં – સાચું સ્વરૂપ તો શરૂઆતથી જ દેખાય.
- દુષ્કાળમાં અધિક માસ – જીવનમાં એક આફત ઉપર બીજી આફત આવવી.
- દોરી બળે પણ વળ ન છૂટે – મરણ સુધી પણ માણસનો સ્વભાવ ન બદલાય.
- ધીરજનાં ફળ મીઠા – ધૈર્ય રાખવાથી કામ સારું થાય.
- દીકરો થઈને ખવાય બાપ થઈને નહીં – નમ્ર સ્વભાવથી કોઈ વસ્તુ મંગાય, નહીં.
- ધોળું એટલે દૂધ નહિ – બાહ્ય દેખાવ સારો ન પણ હોઈ શકે.
- ધરમ કરતાં ધાડ પડવી – સારું કામ કરવા જતાં આપત્તિ આવવી.
- નામ મોટાં ને દર્શન ખોટાં – વ્યક્તિ કે વસ્તુના નામ પ્રમાણે ગુણ ન હોવા.
- ભગાના ભાઈ જેવું કરવું – મૂર્ખતાભર્યું કામ કરવું.
- ખુદા મહેરબાન તો ગધા પહેલવાન – ઈશ્વરની કૃપા હોય તો નિર્બળ પણ બળવાન બની શકે.
- સત્તા આગળ શાણપણ નકામું – અધિકાર પાસે માણસનું કૌશલ કામ આવતું નથી.
- દૂધ પાઈને સાપ ઉછેરવો – આશ્રય આપીને પોતાના માટે ઉપાધિ ઊભી કરવી.
- જર, જમીન ને જોરું ત્રણેય કજિયાના છોરું – આ ત્રણેય વસ્તુ ઝઘડાનું મૂળ બની શકે છે.
- ડાહ્યો દીકરો દેશાવર ભલો – સારી વસ્તુની કિંમત તો બીજે જ થાય.
- જમવામાં જગલો ને ફૂટવામાં કેશવો – લાભ કોઈ લે અને મહેનત બીજો કરે.
- ચોર કોટવાળને દંડે – ગુનેગાર જ ન્યાય કરે.
- ભૂખથીય ભૂંડી ભીખ – જીવનમાં ભૂખ કરતાં સ્વાભિમાન મોટું છે.
- નાનો તોય રાઈનો દાણો – નાની વસ્તુ પણ શક્તિશાળી હોઈ શકે છે.
- ઘર વેચીને તીરથ કરવું – પોતાનું નુકસાન સહન કરવું.
- ધરડાં ગાડા વાળે – અનુભવી જ ઉપાય બતાવે.
- મન હોય તો માળવે જવાય – મન મક્કમ હોય તો કોઈ પણ કામ કરી શકાય.
- કુંભાર કરતાં ગધેડા ડાહ્યા – માલિક કરતાં તેના નોકરો વધુ ડહાપણ દેખાડે.
- સૂતો સાપ જગાડવો નહી – સામે થી મુશ્કેલીને આમંત્રણ ના અપાય.
- ધૂળમાંથી ધાન પેદા કરવું – કોઈ વસ્તુનું શૂન્યમાંથી સર્જન કરવું.
- નાણા વગરનો નાથિયો ને નાણે નાથાલાલ – માણસની કિંમત તેની આર્થિક સ્થિતિ ઉપરથી આંકવામાં આવે છે.
- તમાશાને તેડુ ન હોય – ઝઘડો થાય ત્યાં માણસ ભેગું થતાં વાર ન લાગે.
- માથા કરતાં પાઘડી મોટી – શક્તિ ન હોવા છતાં મોટી જવાબદારી ઊઠાવવી.
- ઘરના ભુવા ઘરના ડાકલા – કોઈ પણ વસ્તુમાં બધા પોતાના વ્યક્તિ.
- ઠોઠ નિશાળિયાને વતરણાં ઝાઝા – ભણવું ન હોય તે વેન વધારે કરે.
- વાડ વિના વેલો ના ચડે – આધાર વિના પ્રગતિ ના થાય.
- ચિતા ચિતા સમાન – ચિંતા માણસને જીવતા બાળે છે.
- રાજા ને ગમી તે રાણી – જેને જે પસંદ આવે તે, તેમાં અન્ય વ્યક્તિના અભિપ્રાયનું શું કામ.
- ઓછું પાત્રને અદકું ભણ્યો – જ્ઞાન ઓછું હોય પણ ડોળ વધારે કરે.
- ખાલી ચણો વાગે ઘણો – અધૂરા જ્ઞાનવાળો વધુ બડાશ મારે.
- કીડીને કણ અને હાથીને મણ – જેટલી જેની જરૂરત તે પ્રમાણે તેને મળવું જોઈએ.
- સુથારનું મન બાવળિયે – દરેક વ્યક્તિને તેના ધંધા પ્રમાણે સ્વાર્થમાં નજર હોય.
- ધરમની ગાયના દાંત ના જોવાય – મફત મળેલી વસ્તુના દોષ ન જોવા.
- ગરજે ગધેડાને બાપ કહેવો – ગરજમાં પાત્રતા જોવામાં આવતી નથી.
- ઝાઝી કીડીઓ સાપને તાણે – ઓછા બળવાન પણ વધારે સંખ્યામાં હોય તો બળવાનને પણ હંફાવે.
- કાશીએ કાગડા કાળા – બધે એક સરખી પરિસ્થિતિ હોવી.
- પહેલો સગો પાડોશી – મુશ્કેલીમાં પાડોશી જ કામ આવે.
- રંકને ઘેર રતન – ગરીબ મા બાપના ઘરે તેજસ્વી સંતાન.
- કોટમાં માળા અને હૈયે લાળા – બહારનું અને અંદરનું વર્તન જુદું હોવું.
- કાચના ઘરમાં રહીને પથ્થર ન ફેંકાય – દોષિત માણસ બીજાના દોષ ન કાઢી શકે.
- ડાંગે માર્યા પાણી જુદા ન પડે – સાથે રહેતા હોય તે જલદી જુદા ન થઈ શકે.
- મનમાં પરણ્યા ને મનમાં રાંડ્યા – પોતાના સુખ દુઃખની બીજાને ખબર ન હોવી.
- દીકરી અને ગાય દોરે ત્યાં જાય – દીકરી અને ગાયને બીજાની ઈચ્છા મુજબ જ વર્તવાનું હોય છે.
- પાપડી ભેગી ઈયળ બફાય – ખરાબ માણસ સાથે સારાને પણ નુકસાન થાય.
- સંઘર્યા સાપ પણ કામ આવે – નકામી વસ્તુ પણ ક્યારેક કામમાં આવી જાય.
- સોનાં કરતાં ઘડામણ મોઘું – વસ્તુ કરતાં તેની પાછળ થનાર ખર્ચ વધુ.
- એક પગ દૂધમાં ને એક પગ દહીંમાં – બેઉ બાજુનો લાભ મેળવવા પ્રયત્ન કરવો.
- જાગ્યા ત્યારથી સવાર – નવા અનુભવથી નવી જિંદગી શરૂ કરવી.
- દૂઝણી ગાયની લાત પણ સારી – ફાયદો કરાવનાર વ્યક્તિના દોષ પણ સહી લેવા.
- હાથી જીવે ત્યારે લાખનો, મારે તો સવા લાખનો – વ્યક્તિની કિંમત જીવતા થતી નથી, મર્યા પછી થાય છે.
- લખ્યા લેખ મટે નહી – નસીબમાં હોય તે જ થાય.
- અધૂરો ઘડો વધુ છલકાય – અપૂર્ણ માણસ વધુ ડંફાશ મારે.
- બાવાના બેઉ બગડ્યાં – સાચી ધર્મભાવના વગરના ગુરુ હોય તો તે સંસાર સુખ તથા આધ્યાત્મિક સિદ્ધિ બંને ગુમાવે એટલે બંને તરફથી તેને લાભ ગુમાવવો પડે.
- નાદાનની દોસ્તીને જાનનું જોખમ – મૂર્ખ મિત્રની દોસ્તી નુકસાન કરે.
- છીંડે ચડ્યો તે ચોર – ચોરીની જગ્યાએ પકડાયો તે ચોર.
- ખોદ્યો ડુંગરને નીકળ્યો ઉંદર – મહેનત ઘણી કરી પણ પરિણામ શૂન્ય.
- મારું મારું વા વા ને બાકીનું બધું છી છી – પોતાનું બધું સારું અને પારકાનું બધું ખરાબ.
- કરણી તેવી ભરણી – જેવાં કર્મો તેવા પરિણામ.
- દીવો લઈને કૂવામાં પડવું – જાણી જોઈને આફતમાં મુકાવું.
- ટકે શેર ભાજી, ટકે શેર ખાજાં – સારા નરસાનો કોઈ ભેદ નહિ એવી વિચિત્ર સ્થિતિ.
- બાર ગાઉએ બોલી બદલાય – અમુક અંતરે ભાષા બદલાય છે.
- પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા – તંદુરસ્તી એ જ દુનિયાનું મોટું સુખ છે.
- એક પંથને દો કાજ – એક ધક્કામાં બે કામ થાય.
- જાગતાની પાડી ને ઊંઘતાનો પાડો – સાવધાન રહેનાર સુખી થાય.
- ભીખનાં હાલ્લાં શીકે ન ચડે – ભીખ માંગે શ્રીમંત ન થવાય.
- ન મામા કરતાં કાણો મામો સારો – કશું જ ન હોય તેના કરતાં થોડું હોય તે પણ સારું.
- વાંઝણી બાઈ પ્રસૂતિની પીડા શું જાણે? – જેને અનુભવ નથી તેને પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ ન આવે.